هسته‌ای در کشاورزی ــ ۴۲ | بهبود کیفیت موز با پرتودهی هسته‌ای

خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ موز یکی از پرمصرف‌ترین میوه‌های گرمسیری در جهان است که سالانه میلیون‌ها تن از آن تولید و مصرف می‌شود. این میوه به دلیل طعم مطلوب و ارزش غذایی بالا، سهم مهمی در تجارت جهانی میوه دارد. اما مشکل اصلی موز، فساد سریع پس از برداشت است که کیفیت و قابلیت صادرات آن را کاهش می‌دهد. یکی از روش‌های نوین برای حل این مشکل، استفاده از فناوری هسته‌ای و پرتودهی است. پرتودهی موز می‌تواند سرعت رسیدگی را کنترل، عمر انبارداری را افزایش و ماندگاری محصول را بالا ببرد.

بیشتر بخوانید

ضرورت و اهمیت بهبود کیفیت موز

موز به دلیل نقش مهمش در کشاورزی و تجارت جهانی، محصولی استراتژیک محسوب می‌شود. کیفیت پایین یا خرابی سریع پس از برداشت موجب ضایعات گسترده و زیان اقتصادی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان می‌شود.

با توجه به رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای میوه‌های سالم و باکیفیت، بهبود کیفیت موز به یک ضرورت جهانی تبدیل شده است. پرتودهی می‌تواند به‌عنوان یک فناوری پایدار این مسئله را حل کند.

معرفی و اصول کلی فناوری هسته‌ای

فناوری هسته‌ای در کشاورزی بر اساس استفاده از پرتوهای یونیزان مانند گاما، ایکس یا پرتو الکترونی است. این پرتوها توانایی تغییر فرآیندهای بیوشیمیایی در میوه‌ها را دارند.

در مورد موز، پرتودهی می‌تواند فعالیت آنزیم‌های دخیل در رسیدگی را کاهش دهد، رشد میکروارگانیسم‌ها را محدود کند و کیفیت میوه را برای مدت طولانی‌تری حفظ کند. اصول این فناوری بر استفاده دقیق و کنترل‌شده از پرتوها استوار است.

اجزای اصلی سیستم‌های پرتودهی

سیستم پرتودهی شامل منبع پرتو (کبالت-۶۰ یا پرتو الکترونی)، محفظه محافظ، نوار نقاله برای انتقال میوه‌ها و تجهیزات کنترل دز است.

این اجزا به پژوهشگران و تولیدکنندگان امکان می‌دهند موز را در شرایط ایمن و با دز مناسب پرتودهی کنند. وجود تجهیزات آزمایشگاهی برای بررسی کیفیت و ایمنی محصول پس از پرتودهی نیز ضروری است.

انواع کاربردها در بهبود کیفیت موز

پرتودهی در موز کاربردهای گوناگونی دارد:

• کنترل رسیدگی: کاهش سرعت فرآیند رسیدگی.
• کاهش بار میکروبی: افزایش ایمنی غذایی.
• افزایش ماندگاری: امکان حمل‌ونقل طولانی‌تر.
• بهبود بازارپسندی: حفظ رنگ، بافت و طعم برای مدت طولانی‌تر.

استانداردها و دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی

IAEA و FAO دستورالعمل‌های ویژه‌ای برای پرتودهی محصولات کشاورزی تدوین کرده‌اند. برای موز، دز پرتودهی معمولاً بین ۰.۳ تا ۱ کیلوگری توصیه می‌شود.

این استانداردها تضمین می‌کنند که پرتودهی بدون اثرات منفی بر کیفیت تغذیه‌ای یا ایمنی محصول انجام شود. رعایت این دستورالعمل‌ها پیش‌شرط پذیرش عمومی و قانونی موز پرتودهی‌شده است.

تأثیرات اقتصادی بهبود کیفیت موز

بهبود کیفیت موز با پرتودهی می‌تواند ضایعات پس از برداشت را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد. این امر موجب افزایش سودآوری کشاورزان و صادرکنندگان می‌شود.

علاوه‌براین، افزایش طول عمر ماندگاری امکان صادرات به بازارهای دوردست را فراهم می‌کند. این موضوع به رشد تجارت جهانی موز و تقویت اقتصاد کشورهایی که به صادرات موز وابسته‌اند، کمک می‌کند.

فرایند پرتودهی در موز

فرایند پرتودهی شامل شست‌وشو و آماده‌سازی خوشه‌های موز، قرار دادن آن‌ها در دستگاه پرتودهی و اعمال دز مناسب پرتو است.

پس از پرتودهی، موزها در شرایط کنترل‌شده بسته‌بندی و توزیع می‌شوند. انتخاب دز مناسب اهمیت زیادی دارد، زیرا دز بالای پرتو می‌تواند کیفیت حسی موز را تغییر دهد.

مزایای پرتودهی نسبت به روش‌های سنتی

روش‌های سنتی مانند استفاده از مواد شیمیایی یا سردخانه‌داری طولانی‌مدت، محدودیت‌هایی دارند. مواد شیمیایی ممکن است باقی‌مانده‌های مضر برجای بگذارند و سردخانه‌داری هزینه‌بر است.

در مقابل، پرتودهی روشی ایمن، بدون باقی‌مانده شیمیایی و کم‌هزینه‌تر است. همچنین، این فناوری تأثیر مثبتی بر بازارپسندی موز دارد.

چالش‌ها و محدودیت‌ها

باوجود مزایا، پرتودهی چالش‌هایی نیز دارد. احداث و نگهداری تأسیسات پرتودهی پرهزینه است. علاوه‌براین، آگاهی عمومی در بسیاری از کشورها درباره ایمن‌بودن محصولات پرتودهی‌شده پایین است.

همچنین، پذیرش قانونی موز پرتودهی‌شده در برخی کشورها نیازمند اصلاح مقررات و فرهنگ‌سازی گسترده‌تر است.

اثر پرتودهی در رفع چالش‌های زنجیره تأمین موز

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در زنجیره تأمین موز، فساد سریع و افت کیفیت در مسیر حمل‌ونقل طولانی است. پرتودهی می‌تواند این مشکل را برطرف کند. پرتوهای یونیزان با کاهش فعالیت میکروبی و کندکردن فرایند رسیدگی، شرایط بهتری برای جابه‌جایی موز به بازارهای دور فراهم می‌کنند. این فناوری به‌ویژه برای کشورهایی که صادرات موز منبع اصلی درآمد ارزی آن‌ها است، اهمیت حیاتی دارد.

امروزه پرتودهی با کمک فناوری‌های دیجیتال و حسگرهای پیشرفته به‌طرز قابل‌توجهی بهبود یافته است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که استفاده از پرتودهی ترکیبی (گاما و الکترونی) اثر بهتری در حفظ کیفیت موز دارد.

همچنین، ترکیب پرتودهی با بسته‌بندی‌های هوشمند زیست‌تخریب‌پذیر، موجب افزایش ماندگاری و حفظ ویژگی‌های حسی موز می‌شود. این پیشرفت‌ها مسیر توسعه پایدار این فناوری را هموارتر کرده‌اند.

نمونه‌های موفق جهانی

کشورهایی مانند فیلیپین، هند و اکوادور پرتودهی موز را به‌طور گسترده در زنجیره صادرات خود به‌کار گرفته‌اند. در فیلیپین، پرتودهی موجب کاهش ۳۰ درصدی ضایعات موز صادراتی شده است.

در هند نیز پرتودهی موز به افزایش اعتماد مصرف‌کنندگان داخلی و رشد صادرات به اروپا کمک کرده است. این نمونه‌ها نشان‌دهنده کارایی عملی فناوری در مقیاس جهانی هستند.

تجربه ایران در پرتودهی موز

اگرچه ایران تولیدکننده اصلی موز نیست، اما در واردات و توزیع آن سهم دارد. پروژه‌های تحقیقاتی در مراکز کشاورزی هسته‌ای ایران نشان داده‌اند که پرتودهی می‌تواند کیفیت موز وارداتی را حفظ کند و ضایعات را در انبار کاهش دهد.

اجرای این فناوری در مراکز واردات و توزیع می‌تواند موجب کاهش هزینه‌ها و بهبود دسترسی مصرف‌کنندگان ایرانی به موز باکیفیت‌تر شود.

 اثرات بر امنیت غذایی و سلامت مصرف‌کننده

پرتودهی نه‌تنها به کاهش ضایعات کمک می‌کند بلکه ایمنی غذایی موز را نیز افزایش می‌دهد. این فناوری با کاهش بار میکروبی سطح موز، احتمال انتقال بیماری‌های غذایی را کاهش می‌دهد.

از منظر تغذیه‌ای نیز پرتودهی هیچ اثر منفی بر محتوای ویتامین‌ها و مواد معدنی موز ندارد. در نتیجه، مصرف‌کنندگان می‌توانند از میوه‌ای سالم‌تر و ایمن‌تر بهره‌مند شوند.

آینده استفاده از پرتودهی در بهبود کیفیت موز روشن به‌نظر می‌رسد. پیش‌بینی می‌شود که این فناوری به‌همراه روش‌های نوین مانند نانوفناوری در بسته‌بندی یا بیوتکنولوژی در اصلاح ژنتیکی ترکیب شود. چنین هم‌افزایی‌هایی موجب افزایش بیشتر ماندگاری و کیفیت موز خواهد شد. همچنین، توسعه دستگاه‌های کوچک و ارزان‌تر پرتودهی می‌تواند دسترسی کشورهای درحال‌توسعه را به این فناوری تسهیل کند.

توصیه‌های سیاستی برای کشورها

برای بهره‌برداری بهینه از این فناوری، کشورها باید اقداماتی انجام دهند:

• سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پرتودهی.
• تدوین قوانین و استانداردهای ملی هماهنگ با IAEA.
• آموزش نیروی انسانی متخصص.
• ترویج آگاهی عمومی درباره ایمنی محصولات پرتودهی‌شده.
  
  اجرای این سیاست‌ها می‌تواند سهم کشورها را در بازار جهانی موز افزایش دهد.

جمع‌بندی

پرتودهی به‌عنوان یکی از کاربردهای فناوری هسته‌ای در کشاورزی، ابزاری مؤثر برای بهبود کیفیت موز است. این فناوری با کاهش سرعت رسیدگی، مهار رشد میکروبی و افزایش ماندگاری، ضایعات را کم کرده و بازارپسندی موز را افزایش می‌دهد.

باوجود چالش‌هایی مانند هزینه زیرساخت و نیاز به فرهنگ‌سازی عمومی، تجربه‌های جهانی نشان داده است که پرتودهی آینده‌ای روشن برای زنجیره تأمین و تجارت جهانی موز رقم خواهد زد.

—

منابعی برای مطالعه بیشتر:

1. IAEA. (2020). Nuclear techniques in agriculture. Vienna.
2. FAO. (2019). Banana post-harvest management. Rome.
3. Shu, Q. Y. (2009). Induced plant mutations in the genomics era. FAO.
4. Singh, B., & Datta, S. (2020). Agricultural radiation biology. Elsevier.
5. Jain, H. K. (2018). Food irradiation in tropical fruits. Springer.
6. IAEA & FAO. (2022). Guidelines for food irradiation safety. Vienna.
7. OECD. (2021). Economic impacts of banana trade. Paris.
8. Ahloowalia, B. S. (2019). Radiation techniques in horticulture. Plant Biotechnology Reports.
9. Kharkwal, M. C. (2015). Mutation breeding and post-harvest quality. Academic Press.
10. FAO & WHO. (2018). Food safety and irradiation. Geneva.
11. Lagoda, P. (2017). Food irradiation and trade. IAEA Bulletin.
12. Kumar, A. (2022). Advances in fruit irradiation. Wiley.
13. IRRI. (2017). Banana irradiation achievements. Manila.
14. سازمان انرژی اتمی ایران. (۱۴۰۰). گزارش پژوهش‌های کشاورزی هسته‌ای. تهران.
15. WHO & FAO. (2021). Safe food and nutrition guidelines. Geneva.
16. IPCC. (2021). Climate change and food systems. Geneva.
17. FAO. (2023). Global food policy report. Rome.
18. IAEA & FAO. (2019). Joint programme on nuclear techniques in food and agriculture. Vienna.
19. United Nations. (2015). Sustainable Development Goals. New York.
20. Dwivedi, S. L. (2020). Post-harvest innovations in tropical crops. Springer.