به گزارش شاخص ۳۶۰، تحلیل اخیر مجله اکونومیست در ویژه‌نامه «The World Ahead 2026» و هم‌زمان تحرکات گسترده عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی علائمی قوی از بازآرایی نظم جهانی بر مبنای فناوری ارائه می‌دهند. این تحول می‌تواند موقعیت ژئوپولیتیکی، اقتصادی و فناورانه منطقه خلیج فارس را به طرز چشم‌گیری ارتقا دهد و در عین حال چالشی بزرگ برای ایران باشد.
تحلیل اکونومیست: پیش‌درآمدی برای دنیای جدید
در «The World Ahead 2026»، اکونومیست چهار نیروی بنیادین را به‌عنوان محرک اصلی چرخش جهان به سمت نظم تازه معرفی می‌کند:
۱- رقابت ژئوپلیتیک تشدیدشده: بلوک‌های قدرت در حال دگرگونی‌اند. تأکید بر نقش آمریکا، چین و روسیه بسیار قابل توجه است و خاورمیانه نیز به یکی از محورهای مهم این رقابت تبدیل شده است.
۲- بی‌ثباتی اقتصادی: ترکیب نگرانی‌های بدهی کشورها، نرخ‌های بهره بالا و شوک‌های کالایی، ریسک رکود تورمی را افزایش داده است.
۳- انفجار فناوری به‌ویژه در حوزه هوش مصنوعی: اکونومیست معتقد است AI دیگر صرفاً فناوری نیست، بلکه عامل تعیین‌کننده قدرت در دهه آتی خواهد بود. مدل‌های زبانی، دیتاسنترها، تراشه‌ها و شهرهای هوشمند همگی نقش کلیدی‌ای ایفا خواهند کرد.
۴- بحران‌های منطقه‌ای با تأثیر جهانی: جنگ‌ها و تنش‌های ژئوپلیتیکی در اوکراین، خاورمیانه و نقاط دیگر، همراه با مسائل انرژی و تغییرات اقلیمی، چشم‌انداز ناپایداری را تشدید کرده‌اند.
اکونومیست: پیشتازان در هوش مصنوعی، آینده سازان جهان خواهند بود
اکونومیست تاکید دارد که کشورهایی که می‌خواهند در نظم جدید باقی بمانند، باید هوش مصنوعی را در هسته استراتژی خود قرار دهند. این همان دریچه‌ای است که وارد فصل دوم گزارش ما می‌شود جایی که عربستان و امارات دست به سرمایه‌گذاری‌های راهبردی زده‌اند.
به تازگی محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان، سفری را به واشینگتن با هدف تقویت همکاری‌های فناورانه میان ریاض و واشنگتن داشت. طبق گزارش های منتشر شده، یکی از محورهای مذاکرات، گسترش روابط در زمینه فناوری، امنیت سایبری و احتمالاً انرژی هسته‌ای بوده است.
استراتژیست‌های بین‌المللی این سفر را تلاشی برای بازتعریف توافقات تاریخی اقتصادی میان این دو کشور تحلیل می‌کنند؛ دیگر نفت به‌تنهایی عامل اصلی نیست، بلکه «داده»، «مدل هوش مصنوعی» و زیرساخت محاسباتی در صدر روابط قرار دارد.
پروژه عظیم «فراسو» و سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری در AI
یکی از بلندپروازانه‌ترین طرح‌های فناوری در جهان عرب، پروژه‌ای است که برخی منابع آن را «پروژه فراسو» می‌نامند: سرمایه‌گذاری حدود ۱۰۰ میلیارد دلار برای تبدیل عربستان به قطب جهانی هوش مصنوعی.
طبق گزارش مؤسسه QNB، این سرمایه برای راه‌اندازی مراکز داده (دیتاسنتر)، زیرساخت‌های AI، استارت‌آپ‌ها و جذب نیروی انسانی متخصص اختصاص خواهد یافت. همچنین عربستان قصد دارد به‌صورت فعال نخبگان بین‌المللی در زمینه هوش مصنوعی را جذب کند، مراکز تحقیقاتی راه‌اندازی کند و ظرفیت پردازش داده عظیمی بسازد.
از طرفی تلاش برای دسترسی به تراشه‌های پیشرفته (نیمه‌رساناها) نیز بخش جدایی‌ناپذیری از این استراتژی است. برخی منابع گزارش دادند که ولیعهد عربستان در مذاکرات با آمریکا بر امکان صادرات تراشه‌های پیشرفته تاکید کرده است.
از سوی دیگر، رئیس IBM به عنوان یک شرکت چندملیتی آمریکایی که همواره از پیشتازان حوزه فناوری بوده از «ظهور سریع عربستان در هوش مصنوعی» خبر داده است؛ نشانه‌ای از نگرش جهانی به پروژه عربستان.
بنابر تحلیل استراتژیست‌ها، این پروژه نه فقط اقتصادی، بلکه ژئوپلیتیک است: ریاض می‌خواهد در آینده فناوری به یکی از بازیگران تعیین‌کننده تبدیل شود.
سرمایه گذاری ۵۰ میلیارد دلاری امارات در AI
اما دیگر رقیب منطقه ای ما، امارات متحده عربی است که به‌رغم مقیاس کوچکتر نسبت به عربستان، در حال تبدیل شدن به یکی از بازیگران سریع و تأثیرگذار در حوزه فناوری است. طبق گزارش The National، دولت امارات اعلام کرده تا ۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در کانادا خواهد کرد، در صنایعی چون هوش مصنوعی، انرژی و معادن. این چارچوب سرمایه‌گذاری بخشی از برنامه استراتژیک امارات برای تنوع‌بخشی اقتصادی، کاهش وابستگی به نفت و ایجاد یک «هاب فناوری بین‌المللی» است. استراتژی امارات تمرکز زیادی بر زیرساخت داده و مراکز ابری دارد تا بتواند عرضه خدمات ابری و هوش مصنوعی را در سطح بین‌المللی تقویت کند.
چیدمان آینده قدرت در خلیج فارس بر منبای اقتدار بیشتر در بهره برداری از AI است
تحلیلگران منطقه‌ای می‌گویند که عربستان و امارات در حال ترسیم نقشه جدیدی برای قدرت منطقه‌ای‌اند:
از طرفی عربستان سعی می کند که به عنوان سازنده اکوسیستم AI درون‌مرزی، با دیتاسنتر، مراکز تحقیقاتی و جذب نیروی متخصص به یک هاب منطقه ای در حوزه AI تبدیل شود. از آن سو امارات با سرمایه‌گذار خارجی در شرکت‌های تکنولوژی، خریدار استارت‌آپ، و توسعه‌دهنده زیرساخت ابری و داده‌ای بیشتر به دنبال تثبیت جایگاه های اقتصادی خود در منطقه است. این دو کشور، در کنار دیگر جبهه‌های خلیج (مثل قطر)، در حال تقسیم نقش فناوری هستند تا خلیج فارس را به قطب تکنولوژی تبدیل کنند.
پیامدها و چالش‌ها برای ایران
حرکت فناوری عربستان و امارات می‌تواند تأثیرات عمیق منطقه‌ای داشته باشد، لازم به ذکر است برای کشوری با موقعیت و ظرفیت های بالایی همچون ایران این تغییر پارادایم باید به طور ویژه مورد توجه قرار گیرد.
اگر فاصله تکنولوژیک میان کشور های منطقه و کشور ما افزایش می‌یابد و اگر رقبای منطقه ای به‌طور مؤثر زیرساخت AI را بسازند، ایران در رقابت فناورانه منطقه عقب خواهد ماند. از طرفی نبود سرمایه‌گذاری مقیاس بزرگ، کمبود دیتاسنتر و منابع محاسباتی و دشواری جذب سرمایه‌گذار بین‌المللی، موانعی جدی برای سرعت گرفتن توسعه هوش مصنوعی در داخل کشور خواهند بود.
گفتنی است از دیگر تبعات این عقب ماندگی خروج نخبگان هوش مصنوعی از کشور است. این در حالی است که با امکانات مالی و تحقیقاتی بیشتر در ریاض و ابوظبی، نخبگان علم داده و هوش مصنوعی احتمالاً جذب پروژه‌های عربی خواهند شد. این مسئله می‌تواند باعث «فرار مغزها» از ایران شود؛ به ویژه کسانی که دنبال پروژه‌های بین‌المللی، دسترسی به زیرساخت قوی‌تر و بودجه تحقیقاتی بزرگ هستند.
اگر شرکت‌های ایرانی مجبور شوند برای زیرساخت ابری و هوش مصنوعی، از مراکز یا سرویس‌دهنده‌های اماراتی یا سعودی استفاده کنند، کنترل بر داده‌های حساس ملی کاهش می‌یابد.
بازار نرم‌افزار بومی نیز تحت فشار قرار خواهد گرفت، به‌خصوص اگر سرمایه‌گذار منطقه‌ای بتواند توازن قدرت را در بازار فناوری خلیج برقرار کند.
غفلت از AI می تواند جایگاه ایران در نظم نوین جهانی را متزلل کند
ایران هنوز می‌تواند با تمرکز بر حوزه‌هایی از AI که نیاز به زیرساخت بسیار بزرگ ندارند (مثلاً کاربردهای صنعتی، رباتیک، هوش مصنوعی بومی) وارد رقابت شود. تقویت همکاری‌های منطقه‌ای (مثل همکاری با ترکیه، هند یا کشورهای آسیایی دیگر) می‌تواند به بخشی از راه‌حل تبدیل شود. اصلاح سیاستگذاری داخلی، ارائه تسهیلات مالی، حمایت از استارتاپ‌ها و جذب سرمایه‌گذار خارجی از طریق سازوکارهای شفاف می‌تواند موانع را کاهش دهد.
چشم‌انداز ۲۰۲۶ که توسط اکونومیست ترسیم شده است، تصویری از جهانی است که در آن فناوری (به‌ویژه هوش مصنوعی) نقشی تعیین‌کننده در بازتعریف قدرت دارد. در این میدان، عربستان و امارات به‌شکل جدی قدم گذاشته‌اند:
عربستان با پروژه بلندپروازانه «فراسو» و سرمایه‌گذاری عظیم، چشم به تبدیل شدن به مرکز جهانی AI دارد. امارات با سرمایه‌گذاری میلیاردی در کانادا و ایجاد زیرساخت داده‌ای بین‌المللی، می‌خواهد به‌عنوان هاب تکنولوژی منطقه‌ای عمل کند.
برای ایران، این تحولات یک هشدار جدی است. اگر در مسیر توسعه فناوری هوش مصنوعی جهش نکند، احتمال دارد در دهه آینده از قافله عقب بماند از نظر اقتصادی، امنیتی و ژئوپولتیک. بنابراین، سیاست‌گذاران، صاحبان کسب‌وکارهای فناوری و نخبگان علمی باید به‌صورت عاجل برنامه‌ای راهبردی برای ورود قدرتمند به این عرصه تدوین کنند.
هیچ دیدگاهی درج نشده - اولین نفر باشید